SOSYAL BAKIM UYGULAMALARINDA UZMAN BAKICILARIN ROLÜ VE ÖNEMİ

 

 

 

Sosyal bakım uygulamalarında kaliteli hizmet ilkesi ve anlayışı, bunun eğitimini almış ehil (profesyonel) bakıcı personel ile ancak gerçekleştirilebilmektedir. Kalite ve buna bağlı olarak etkinlik (tedbirlerin ve uygulamaların başarılı bir şekilde ifa edilmesi) ve verimlilik (girdi ile çıktı, yani bakım hizmetleri uygulamaları ile elde edilen sonuç arasındaki oran) hedeflerinin gerçekleştirilmesi isteniyorsa, aile bireylerinden oluşan amatör bakıcıların veya aday bakıcıların sosyal hizmetlerde geçerli olan meslekî ve pedagojik esaslara göre eğitilmeleri şarttır.

Daha çok bu maksatlar için kurulmuş olan bakım okullarında yetiştirilen uzman bakıcılar, değişik derecelerde bakıma muhtaç olan yaşlı, özürlü ve(ya) (kronik) hastaların sosyal bakımını bir bütünsellik içinde ve-fakat kişilerin şahsî ihtiyaçlarına göre tıp, sosyal hizmetler, hemşirelik, gerontoloji, geriatri gibi bakım hizmetleri ile yakından ilgili olan bilimsel alanlarda geçerli olan en son bilgi ve tecrübeler çerçevesinde aktif bakım hizmetleri sunabilen elemanlardır.

Meslekî eğitim döneminde bakıcı elemanlara aşağıdaki temel bilgi ve tecrübeler aktarılmaktadır:

·        Bakıma muhtaç kişiyi, sosyal çevresi ile birlikte bir bütünlük içinde değerlendirmek.

·        Kişinin bireysel ihtiyaçları merkezinde bakıma yönelik uygun tedbirleri ve uygulamaları tespit etmek ve bakım pl3anını bu istikamette hazırlamak.

·        Kişinin bağımsızlığını tespit edici imkânlar çerçevesinde aktif (rehabilite edici) bakım hizmetleri sunmak ve kişinin güç kaynaklarını (potansiyellerini) gün ışığına çıkartmak.

Uzman bakıcı olarak eğitim almak ve sosyal bakım sektöründe çalışmak isteyen adaylarda özellikle aşağıdaki şartlar aranmaktadır.

·        İnsan sevgisi ve hoşgörü (Sevgi ve sevmeyi bilmeyenlerin sosyal bakım hizmetlerinde etkin rol almaları mümkün değildir).

·        Sosyal fedakârlık.

·        Etkin iletişim ve sosyal diyalog becerisi.

·        Empatik ve duygusal yaklaşım.

·        Sabır ve psikolojik yönden strese dayanırlık.

·        İnanç, azim ve gayret.

Meslek yüksek okullarında sosyal bakım eğitimini almış veya bakıcılık kurslarını başarılı olarak bitirmiş elemanlar [sosyal bakım uzmanı (uzman bakıcı) veya yardımcı bakıcı eleman], bakım hizmetleri ile ilgili aşağıdaki görevleri profesyonelce ifa etme yeteneğini gösterebilmelidirler:

·        Aktif bakım hizmetleri çerçevesinde gerektiğinde hekimlerin tavsiyeleri doğrultusunda tıbbî tedavi ve rehabilitasyon uygulamalarında kişiye sosyal-tıbbî bakım desteği sağlayabilmelidir.

·        Aktif bakım hizmetlerinde toplam kalite anlayışını gerçekleştirebilmek için, başta sosyal hizmetler olmak üzere diğer bilim dallarının uygulamalarından da yararlanabilmelidir (Örn. sosyal güvenlik, tıp, sosyal psikoloji, sağlık psikolojisi, gerontoloji, geriatri, ilahiyat, beslenme, eczacılık vb.).

·        Bakıma muhtaç kişinin bireysel özelliklerine ve bakıma muhtaçlığa yol açan faktörlere göre (Örn. hastalık, sakatlık, yaşlılık), bakım plânı çerçevesinde kişiye odaklı acil veya uzun dönemli tedbirler programı hazırlayabilmeli ve bunları profesyonelce uygulayabilmelidir. Bir başka ifadeyle, standart bakım modellerini, bakıma muhtaç kişinin özel durumuna göre ayarlayabilmeli ve kişinin bireysel özelliklerine uygun bakım plânı tasarlayabilmelidir.

·        Bakıma muhtaçlara tanınan sosyal hakları ve bununla ilgili kanunî düzenlemeleri (mevzuatı) bilmeli ve kişiye yardımcı olmak maksadıyla danışmanlık hizmetleri verebilmelidir.

·        Bakıcı aile fertlerini bakım plânına dâhil edebilmeli ve onlara fizikî-manevî destek sağlayabilmelidir.

·        Plâna göre uygulanan bakım hizmetlerinin etkisini değerlendirebilmeli ve gerektiğinde plânı, yeni şartlara göre revize edebilmelidir.

Beşerî münasebetler açısından uzman bakıcıların kişisel özellikleri de sosyal boyutlu olarak gelişmiş olması gerekmektedir. Uzman bakıcılardan beklenen, sosyal ilişkilerde daha insanî, daha yapıcı ve daha kucaklayıcı olmalarıdır. Teknik ve yöntem olarak bakım uzmanlığının yanında hoşgörü, bağışlama, sabır, tevazu (alçak gönüllülük) ve şefkat gibi ahlâki tutum ve davranışları içselleştiren sosyal bakım uzmanları, gerçek anlamda bakım kalitesini sağlayabilirler. Etkin iletişim ve sosyal diyalog için şart olan bazı ahlâkî meziyetlere gölge düşüren bakıcı personel, alanlarında uzman dahî olsalar, farkında olsun olmasın, istesin istemesin, özlenen bakım kalitesini bozmaya hizmet eder.

Netice itibariyle, bakım standartlarını bilmek ve hatta uygulamak, bakım kalitesini yakalamak açısından kendi başına yeterli değildir. Sosyal hayatta olduğu gibi bakım hizmetlerinde de temel başarı kaynağı, meslekî bilginin yanında samimiyet, dürüstlük, fedakârlık, azim, sabır ve muhtaç insanlara karşı sosyal-vicdanî sorumluluk şuuru doğrultusunda içimizden (gönlümüzden-kalbimizden) gelen acıma-merhamet duygusu ve bunun bir tezahürü olan sevgi-şefkattir. Aşağıdaki örnekler de, bu niteliklere sahip olan uzman bakıcılara yöneliktir:

·        Uzman bakıcılar, uygun yaklaşım tarzları geliştirerek, bakıma muhtaç kişilerle iletişim kurabilmeli ve bu diyalogu sürdürebilmelidir. Bakıcı, bunu yaparken, kendi imkânlarını ve psikolojik sınırlarını da zorlamaması gerekmektedir.

·        Vakarlı, haysiyetli, ciddî, etkili ve-fakat samimî ve güler yüzlü bir şekilde bakım hizmetleri sunmak sûretiyle, bakıma muhtaç kişileri ve aile bireylerini azamî derecede hoşnut ve memnun edebilmelidir. Bir başka ifadeyle, rasyonel ve ekonomik etkinlik kriterleri ile insanî atmosfer dengesini isabetli bir biçimde belirleyebilmelidirler.

·        Tahammül ve anlayış gösterme bakımından üstün nitelikler taşımalı ve bakıma muhtaç kişilerin tercih, inanç ve kültür dünyalarıyla asla çelişmemeli ve gerilim kaynağına dönüşen tutum ve davranışlardan azamî derecede sakınmalıdır.

Çoğu zaman aile bireylerinden oluşan amatör bakıcılar ile profesyonel (meslekî) anlamda eğitim alan (uzman) bakıcılar arasındaki bazı önemli farklılıklar bulunmaktadır.

Amatör bakıcılarda görülen temel özellikler ve(ya) vasıflar şunlardır:

·        Bakıcı ve bakıma muhtaç kişi arasında akrabalık, komşuluk veya dostluk bağı vardır.

·        Bakım bilgisi, şahsî tecrübeye dayanmaktadır. Eğitim almış olsa dahî, genelde kurs şeklindedir ve çoğu zaman bakıma muhtaç kişinin spesifik özelliklerine yöneliktir.

·        Gönüllüdür; Ücret almaz, alsa dahî cüzidir.

·        Bakım görevlerini, büyük duyarlılıkla ve sorumlulukla üstlenirler.

·        Bakıcı ile bakılan arasında şahsî ilişkilerden veya hukuktan dolayı duygusal boyutlar alınmalar, üzülmeler, kırılmalar) yoğun olabilmektedir.

Kıyaslayabilmek açısından uzman bakıcılarda görülen temel özellikleri ve(ya) vasıfları şu şekilde sıralayabiliriz:

·        Bakıcı ile kişi arasında sadece insanî bir bağ vardır.

·        Bakıma muhtaç kişilerin karmaşık psiko-sosyal ve tıbbî sorunlarına uygun bakım modelleri, plânları çerçevesinde genel (standart) ve bireysel anlamda profesyonel bakım uygulayabilirler.

·        Hizmetlerini, meslek olarak icra ederler. Ücretlerini, kişiden, ailesinden veya bakım giderlerini üstelenen sosyal güvenlik kurumundan alırlar. Serbest meslek erbabı ya da herhangi bir kurumda (bakım merkezinde-hastanede) bağımlı işgücü olarak çalışabilir.

·        Bakım görevlerini, sosyal duyarlılık ve sorumluluk içinde toplumsal değerlere ve meslekî etik kurallarına bağlı kalarak, ihtiyaç durumlarında gerektiği kadar bilinçli ve ustaca yerine getirirler.

·        Kişiye saygı, empati ve sevgide kusur gösterilmez ancak, karşılıklı psikolojik bağımlılığı önlemek, kaliteli hizmet verebilmek ve mesleklerini ifa edebilmek için, duygu yönden nötr davranmak durumundadırlar.

Tıbbî Rehabilitasyon Süreçlerinde Sosyal Bakım Uzmanlarının Görevleri

Modern tıbbî rehabilitasyon, tıbbî-bedensel boyutunun dışında kişisel ve toplumsal unsurları da dikkate alan veya ihtiva eden birden fazla yönü olan bir rehabilitasyon türüdür. Özellikle kişinin sosyal hayata katılımını, bir başka ifadeyle sosyal rehabilitasyonunu sağlamak açısından, sosyal hizmetler uzmanlarına veya bu fonksiyonu da taşıyabilen sosyal bakım elemanlarına da büyük görevler düşmektedir.

Beden yapısı ve fonksiyonu (Bedensel ve Fonksiyonel Yapı) boyutu kapsamında veya aşamasında kişiye uygun teşhis yöntemleri ile kişinin yapısal ve fonksiyonel yapısındaki muhtemel müspet değişimler tespit edildikten sonra kişiye uygun tıbbî tedavi ve rehabilitasyon yöntemleri uygulanmaktadır. Aktivite boyutu alanında veya aşamasında ise kişinin, mevcut şartlar çerçevesinde hedefe (sağlığa) ulaşmasını sağlayabilen karmaşık fizikî beceri ve eylemleri belirlenmekte ve buna göre geliştirilmiş tıbbî rehabilitasyon programları uygulanmaktadır.

Halbuki katılım aşamasında, kronik hastalıkların ve sakatlıkların kişinin aile, okul, meslek ve toplum hayatına nasıl ve hangi ölçüde etkilediği tespit edilmekte ve buna göre sosyal hizmetler ekseninde psiko-sosyal rehabilitasyon programları uygulanmaktadır. Kişinin sosyal hayata katılımını engelleyen veya kolaylaştıranlar ise “Karmaşık Faktörlerdir”. Burada da kişinin şahsî-psikolojik özelliklerinden yola çıkarak, içinde bulunduğu hayat şartları ve sosyal çevresinin belirlenmesi gerekmektedir.

Bir başka ifadeyle karmaşık faktörler, hastanın hangi sosyal ortamda yaşadığını ve sosyal çevrenin, ortaya çıkan hastalıkların karşısındaki nasıl bir tutum ve davranış sergilediğini göstermektedir. Bu karmaşık ortamda hastalığın gidişatını frenleyen olumlu şahsî veya sosyal faktörler ortaya çıkacağı gibi, hastalığın daha da kötüye gitmesini sağlayan olumsuz faktörler de etkin olabilmektedir.

Bundan dolayıdır ki, sağlık psikolojisi ve sosyal hizmetler alanında tıbbî rehabilitasyona tâbi tutulan kişilere psiko-sosyal nitelikte hizmetlerin de verilmesi gerekmektedir. Sosyal bakım uzmanları tarafından sunulan bu hizmetleri üç kısma ayırmak mümkündür:

a) Tıbbî Rehabilitasyon Öncesi

Tıbbî rehabilitasyon programlarının etkinliği açısından önemli bir konuma sahip olan sosyal bakım uzmanları, bu öneme binaen, ICF modeline göre de Rehabilitasyon Ekibinde yer almaktadır.[1] Rehabilitasyon ekibi, rehabilitasyon programlarını, bütüncül, koordineli ve inter-disipliner bir anlayışla yürütmekle görevli, genelde değişik tıp, sosyal ve rehabilitasyon alanlarından oluşan uzman bir ekiptir. Bir çok farklı disiplinden oluşan ekip, hastanın-özürlünün tıbbî rehabilitasyonuna yönelik bir karar aldıktan sonra optimal bir sonuç elde edebilmek için, kişiye en uygun bir rehabilitasyon programını uygulamaktadır.

Ekibin, rehabilitasyon kararında tıbbî anlamda sağlık sorununun tespiti ve inter-disipliner anlamda tıbbî rehabilitasyonun genel objektif kriterler açsından etkili olup olmayacağı konusunda kişinin rehabilite edilebilirliği çok önemli bir faktördür. Ancak, kişinin rehabilite edilebilirliği, sadece tıbbî-organik-biyolojik boyutu ile ele alınması, rehabilitasyon hedefleri açısından yeterli değildir. Başta psiko-sosyal boyutuyla kişisel özellikler olmak üzere bütün karmaşık faktörler içinde zikredilen unsurlar, önemli derecede kişinin rehabilite edilebilirliğini etkilemektedir.

Dolayısıyla, tıbbî anlamda kişinin rehabilite edilebilirliği şansını yükseltebilmek için, sosyal bakım uzmanlarına özellikle ilk aşamada büyük görevler düşmektedir. Tıbbî rehabilitasyon hizmetlerinin etkili, ekonomik ve başarılı bir şekilde yürütülebilmesi, kişinin rehabilite edilebilirliğine ve rehabilitasyon süreçlerine aktif katılımına bağlı olduğunu unutmamak gerekir. Diğer taraftan, tıbbî boyutuyla kişinin eski sağlığına kavuşması ilk tetkiklerde mümkün görünmemesi durumunda da kişinin psiko-sosyal (manevî) yönden desteklenmesi kaçınılmazdır.

b) Tıbbî Rehabilitasyon Uygulamaları Boyunca

Bedendeki organik bir sorundan dolayı hastalanan veya sakatlanan kişiye uygulanmakta olan tıbbî rehabilitasyon programları sürecinde kişiye motivasyon sağlayacak manevî telkin (psiko-sosyal rehabilitasyon) hizmetleri sunulması gerekmektedir. Sosyal bakım uzmanı, bu süreçte tıbbî rehabilitasyon programlarının etkinliklerini artırıcı bir rol üstlenmektedir.

Hasta ile ilgilenen sosyal bakım uzmanın görevi, kişinin şahsî özelliklerine ve ihtiyaçlarına uygun bir sosyal ortamı hazırlamak ve sağlığına yeniden kavuşmasını hızlandırmaktır. Sosyal bakım uzmanı, hastanın kişisel, bio-psikolojik (fıtrî) yapısını dikkate almak sûretiyle hastanın, mümkün mertebe beklentilerine paralel bir biçimde hayat kalitesini artıran optimal bir sosyal ortamın ve uyumun sağlanmasına yönelik tedbirleri almaktadır.

c) Tıbbî Rehabilitasyon Sonrasında

Başarısız veya kısmen başarılı bir tıbbî rehabilitasyon programının sonunda kişide görülen hastalık davranışını veya yakınmalarını (şikayetlerini), tıbbî yönden önlemek veya ortadan kaldırmak mümkün görünmese de psiko-sosyal (manevî) yönden teskin ve teselli edici rehabilitasyon hizmetlerinin sunulması gerekmektedir, ta ki kişide sabır ve hatta şükür halleri ortaya çıkabilsin ve hastalığına-sakatlığına rağmen kendisi ve Yaratıcısı ile barışık ve dolayısıyla mutlu olabilsin. (Batı’da) bu görevi genelde SOSYAL İLAHİYATÇI (hem sosyal bakım uzmanı, hem de ilahiyatçı kimliğini birlikte taşıyan görevli) üstlenmektedir.

Rehabilitasyon programlarının kalıcı etkinliğini sürdürebilmek için, özellikle psiko-sosyal rehabilitasyon uygulamalarının mümkün mertebe uzun süre devan etmesi gerekmektedir. Bu çerçevede özellikle yaşlı hastaların sosyal münasebetlerde yeterli seviyeye ulaşabilmesi için, kişinin sosyal-pedagojik eğitimine yardımcı olunmalıdır. Günlük yaşam aktivitelerinde bağımsız hâle gelmenin ötesinde psiko-sosyal yönden yeterli seviyeye ulaşan hasta, rehabilite edilmiş sayılmaktadır. Hastanın, psiko-sosyal yönden yeterli hâle gelebilmesi, genelde sosyal psikolog, sosyal hizmet uzmanı ve(ya) uzman bakıcının gayretli çalışmalarına bağlı olmaktadır.

Kaynaklar:

 

Aktaş, Süleyman; “Geriyatrik Rehabilitasyon”; Ed: Oğuz, Hasan; Tıbbî Rehabilitasyon; Nobel Kitabevi; Ankara; 1995.

Seyyar, Ali; Teorik ve Pratik Boyutuyla SOSYAL BAKIM, SHÇEK Yayınları; Ankara; 2005.

---