Osmanlı
Yönetimi’nin Son Yıllarında
Selanik’te Sanayi ve Ticaret
Orhan Türker
19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uluslar arası ticaret
alanında pek ismi duyulmayan Selanik’in yıldızının parlamasına , dolaylı bir
şekilde 1870 Alman-Fransız savasının büyük etkisi olmuştur. Buna 1877/78
Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra 1878 Berlin Antlaşması ‘nın balkanlar‘a geçici
de olsa getirdiği barış süreci eklenince , Selanik tarihinde görülen bir
gelişme sürecine girmiştir. Selanik Avrupa’ya yakınlık ve kozmopolit nüfus
yapısı avantajlarını kullanarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer iki önemli
sanayi ve ticaret merkezi olan İstanbul ve İzmir i bile geride bırakmaya
başlamıştır. Selanik’te 1874 yılı ile Osmanlı yönetiminin sona erdiği 1912
Balkan Savaşı ‘ na kadar gecen süre içinde irili ufaklı 33 fabrika işletmeye
açılmıştır.
Ancak bu sayı Müslüman iş adamı ve
sermayesinin yeri yok denilecek kadar azdır. Batı ile sıkı ilişkiler içinde
olan , ticaretten iyi anlayan birkaç yabancı dil bilen Museviler ve Rumlar ,
aynı zamanda birbirlerinin de amansız rakipleri olarak Selanik’te ticaret ve
sanayi üzerinde söz sahibi olmuşlardır. Kentte kısa sürede gelişen sanayi
dalları arasında iplik ve dokuma un,bira,kiremit ve tuğla,sabun tütün e
sigara işletmeleri sayılabilir.
Selanik’te 1871-1888 arasında demiryolu ile
üs küp ve Belgrat‘a 1891-1894 arasında Dedeagaç Edirne İstanbul’a
bağlanmıştır.şehirde mevcut olan Osmanlı bankasının yanı sıra, 1888’de
Fransız ve Avusturya-Macaristan sermayesi ile Selanik bankası(bangue de
salonique)kurulmuştur.Belçika sermayesi ile Selanik tramvayları Osmanlı
şirketi (compagnie ottoane des tramvays de salonique),alman sermayesi ile
Selanik-manastır demiryolu Osmanlı şirketi (societe du chemin de Fer Otomane
Solanique-Monastir),Selanik-İstanbul demiryolu osmanlı şirketi (compagnie du
Chemin de Fer Ottomaane Jonction Salonique-constantinople), Belçika
sermayesi ile Selanik su şirketi (campagnie des eaux de salonique), Osmanlı
Bankasının desteği ile Selanik limanını geliştirme amaçlı Osmanlı şirketi(societe
ottomane d’exploitation du port de salonique) kurulmuş ve bunlara ait hisse
senetleri piyasayı doldurmuştur.1852’den beri çok yetersiz ve ilkel durumda
olan Selanik limanı,1897-1902 arasında yaptırılan dok , antrepo ve gümrük
binaları ile çağdaş ihtiyaçları karşılayabilecek hale getirilmiştir.
Bu dönem de Selanik’te kurulan belli başlı
fabrikalar su şekilde sıralanabilir:
Osmanlı Regie İdaresi’ ne ait Tütün İşletme ve Sigara
Fabrikası :1884langada yolu üzerinde ,dönemin en modern makinaları ile
kurulan bu fabrikayı bir Fransız bir müdür yönetmekteydi ve çoğu kadın olmak
üzere 400işci çalışmaktaydı.
Allatini Un Fabrikası :Musevi asılı allatini
ailesine ait ola bu fabrika ilk defa 1854yılında kurulmuştur. 1898yılında
yanan fabrikanın yerine İtalyan mimar v. Poselli tarafından daha büyük ve
modern bir fabrika yapılmıştır. 200 işçinin çalıştığı ve günde 100 ton un
imal edilebilen bu fabrika balkanların en büyük un fabrikası olarak şöhret
yapmıştır.
Allatini Kiremit ve Tuğla Fabrikası :aynı
aileye ait olan bu fabrika 1880 yılında kurulmuştur.fabrikada kullanılan
toprak ve kil, döşenen dekovil hattı ile Hortacı (Hortiyadis) Dağı’nın
eteklerinden taşınmaktaydı. İyi kalitesi ile Marsilya tuğla ve
kiremitleriyle rekabet edebilen bu fabrikanın ürünleri , imparatorluk
başkenti İstanbul da da aranır ve kullanılır olmuştur. 400 işci çalıştıran
bu fabrika yılda 500.000 kiremit ve 10.000.000 tuğla imal edebiliyordu.
Torres-Mizrahi İplik Fabrikası: 1886
yılında kurulan ve “nouvelle filature” adı ile tanınan bu fabrika Torres ve
Mizrahi isimli iki Musevi ortağa aitti.400 işçi çalıştıran bu fabrika ,
Musevi sahiplerinin elinde kalarak 2.dünya savaşına kadar üretim
yapmıştır.
Torres ve Ortakları Dokuma Fabrikası:1905 yılında
Torres, Fernandez ve Mizrahi tarafından kurulan bu fabrika, çadır bezi un
çuvalı gibi kaba dokuma türleri yapılmaktaydı.120işçi çalışan fabrika 2.
Dünya Savaşı sırasında bombalanmış ve daha sonra yunanlılar tarafından satın
alınmıştır.
Turpali Kardeşler İplik Fabrikası: 1909 yılında
turpali kardeşler isimli nausa’lı iki Rum tarafından kurulmuştur.100 işçi
çalıştıran fabrika ,iplik imalatında sadece Makedonya pamuğu değil ;aydın
ve adana bölgelerinden getirdiği pamuğu da kullanmaktaydı.
Olimpos Bira Fabrikası : 1892yılında
allatini, mizrahive fernandez isimli Museviler tarafından kurulmuştur. Yılda
44.000 galon bira imal eden fabrikanın ,ayrıca yılda 3000ton buz imal eden
bölümü de bulunmaktaydı.
Osmanlı Kumaş ve Bez Fabrikası Anonim
Şirketi: 1910 yılında 20.000 Osmanlı lirası sermaye ile Musevi,dönme ve
Türk ortaklar tarafından kurulmuştur.(Ahmet ve Yusuf kapancı, Sami telci,
osman derviş, b.bensuan, g.yahel, s.amar).100 işçi çalıştıran bu fabrika 600
metre çuha ve 600 fes imal etmekteydi.1921 yılına kadar üretimini
sürdürmüş,bu tarihte yunanlılar tarafından satın alınarak kumaş fabrikasına
çevrilmiştir.
Saias İplik ve Dokuma Fabrikası
Selanik’in en eski fabrikalarından birisi olan bu tesis, 1879ylında Selanik
Musevilerinden avram saias tarafından kurulmuştur.şehrin oldukça nüfuslu bir
noktasında ,sahile ve beyaz kuleye yakın bir yerde olan bu fabrika 30
ağustos 1888 günü meydana gelen bir patlama sonucu 3 kişi ölmüş, 2’si ağır
yaralı 27 kişi yaralanmıştır,patlamadan sonra fabrikanın şehrin bu kadar
kalabalık nüfuslu bir yerinde bulunmasının yarattığı tehlike konusunda
eleştiriler yapılmıştır.ancak sonuçta ,600 kadar fakir Musevi ailesine iş
sağlayan fabrikanın yerinde kalıp,çalışmasına göz yumulmuştur.
1890yangınınıda atlatan fabrika, 1917 yangını ile yok olmuştur.
Nusia Kardeşler Deri İşleme Fabrikası:
1907yılında Rum asıllı nusia kardeşler tarafından kurulan bu fabrikada 150
işçi çalışmaktaydı. Yılık 300.000 parçayı bulan üretimi ise;Makedonya
dışında Arnavutluk,Anadolu ,Suriye ve Mısır da Pazar bulabilmekteydi.
Selanik Belediye Mezbahası: Osmanlı 9
yönetimindeki Selanik belediyesi tarafından 1896 yılında 1045 m bir alan
üzerine inşa edilmiş, çağdaş sağlık koşullarına uygun olarak hizmet veren
bir et kesim ve işleme merkeziydi. Bunların yanı sıra Osmanlı yönetiminin
son yıllarında Selanik’ teki sokak ve caddelerin düzenlenmesi ve
genişletilmesi için çalışmalar yapılmıştır.sadece 1893 yılında 43 kilometre
uzunluğunda sokak ve cadde çalışması yapılmış;irili ufaklı 11 köprü inşa
edilmiştir.
İş Merkezleri ve Büyük Mağazalar: 1890
yangınından sonra, özellikle şehrin limana yakın bölgelerinde Osmanlı tipi
eski hanlar yerlerini gösterişli neo klasik iş hanlarına(passage –stoa)
bırakmaya başlamıştır. Denizcilik acentaları ,sigorta şirketleri tanınmış
tüccar ve komisyoncular geleneksel Osmanlı çarşıları yerine ,bu tür iş
yerlerini tercih etmeye başlamışlardır. Avrupa ile sıkı ilişkiler sonucu
özellikle gayri Müslim halkın büyük bir hızla batı tarzı giyim,mobilya ve
yaşam tarzına yönelmesi üzerine Goldenberg, Mayer Tiring, Stein gibi her
türlü ithal malı ile dolu büyük mağazalar birbiri arkasına açılmaya
başlamıştır.
Basın , Yayın, Matbaacılık: 1908’ de
2. Meşrutiyeti’nin sağladığı barış ve özgürlük ortamıyla birlikte,
Selanik’te yayınlanmakta olan (Türkçe, Rumca, Bulgarca İbranice, İtalyanca,
Fransızca, vs) gazete, dergi ve kitap sayısında büyük bir patlama olmuş ve
matbaa işçiliği başlı başına önemli bir iş kolu haline gelmiştir.
Selanik’te İşçi Hareketleri:
Bünyesinde bunca fabrika ve işkolunu bulunduran çok uluslu Selanik’te 2.
Meşrutiyetle birlikte işçi hareketleri de kendini göstermeye başlamıştır.
1908-1910 arasında şehirde 11 değişik sanayi dalı ve buralarda çalışan
,çeşitli ırklara mensup yaklaşık 10.000 işci bulunmaktaydı.1908’de Osmanlı
devletinde yaşanan özgürlük ve kardeşlik atmosferinin verdiği cesaretle
Rum, Bulgar ve Musevi işçilerde oluşturulan ve az sayıda da olsa Türkler
tarafından da desteklenen “federasyon”isimli işçi kuruluşu kısa zamanda
adını duyurmuştur.1909 da yayınladıkları “amele gazetesi isimli yayın
organları Selanik’te konuşulan 4 temel anadille (Türkçe, Rumca, İbranice,
Bulgarca) basılmaktaydı.
“Federasyon”un
amacı, kötü çalışma koşulları ve düşük ücretlere karşı ırk ve din ayrımı
yapmadan Selanik’in bütün işçi kesimini güçlü bir kitle halinde bir araya
getirmekti.6 Haziran 1909 günü,çoğunluğu Rum olan demiryolu,matbaa,sabun ve
tütün işçilerinin oluşturduğu 6000-7000 kişilik bir kalabalık liman
yakınındaki Selimiye Meydanı’na federasyon tarafından toplanarak büyük bir
gövde gösterisi yapmıştır.işçi hareketleri Selanik’in Osmanlı yönetiminden
çıktığı 1912 Balkan Savaşına kadar devam etmiş ve artan sorunlarla şehrin
yeni sahibi Yunan yönetimine devir olmuştur. |
