Makaleler ;

<<<Sosyal Siyaset Makaleleri

1970’ler ve öncesinde daha çok az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için bir sorun kaynağı olan işsizlik, küreselleşme olgusunun yaşanmasıyla birlikte, gelişmiş Batılı refah devletlerinin de ekonomik ve sosyal yapılarını ve dolayısıyla refahlarını tehdit eder hale gelmiştir (Kutal, 2004, 121).

1980’ler boyunca Kuzey Avrupa ülkelerinde istihdam oranlarının yüksek, işsizlik düzeylerinin ise düşük olduğu görülmektedir. İşsizlik oranı, Norveç ve İsveç’te % 2–3 arasında, Finlandiya’da ise % 4–6 arasında idi (tek istisna Danimarka’dır. Bu ülkede işsizlik bu dönemde % 10’un üzerindedir).

1980’lerin sonlarına gelindiğinde, bu ülkeler başta olmak üzere birçok ülkede göstergelerin negatife döndüğüne, işsizliğin yükselişe geçtiğine, işsizlik oranlarının % 10’ların üzerine çıktığına şahit olunmaktadır. Örneğin, İsveç ve Finlandiya ekonomilerinde görülen olumsuzluklar, iş piyasalarında kriz yaratmış ve işsizlik artışını hızlandırmıştır. Bu dönemde işsizlik İsveç’te % 8’e, Finlandiya’da ise % 18’e yükselmiştir. Aynı dönem, Norveç’te bu oran % 6’nın altında kalmıştır. İşsizlik, kadın ve erkekleri eşit derecede etkilemiştir (Lahelma, Kivela, Roos vd., 2002: 610).

İşsizlikte yaşanan yüksek değerler, 1990’lı yılların sonlarına yaklaşıldığında yeniden kontrol altına alınabilmiş, düşmeye başlamıştır. 1990–1999 yılları arasındaki işsizlik oranlarına bakıldığında, bu yıllarda işsizliğin en düşük olarak Kuzey İskandinav (sosyal demokrat) ülkelerinde (% 7,8) görüldüğü, Kıta Avrupası (muhafazakar) refah ülkelerindeki işsizliğin de neredeyse İskandinav ülkeleri seviyesine indiği (% 7,9) tespit edilmektedir. Aynı dönemde, liberal ülkelerdeki işsizlik oranları diğer ikisine nazaran daha yüksek kalmıştır (% 8,9) (Tablo 1) (Merkel, 2003: 13–14).

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)’nün verilerine bakıldığında, 2003 yılı itibariyle dünya işsizlik düzeyinin en yüksek miktarlara ulaştığı, toplam 185,9 milyon işsizin bulunduğu (dünya işsizlik oranı % 6,2), bunlardan 88 milyonunun 25 yaşın altındaki genç işsizlerden, 77,8’inin ise kadın işsizlerden oluştuğu görülmektedir (ILO, 2004: 2’den aktaran: Kutal, 2004: 122).

3.a.i.   Sosyal Harcamaların Artışına Yol Açan İşsizliğin, Rekabet Gücünü Olumsuz Etkilemeye Başlaması

İşsizliğin bu şekilde artması, sonuç olarak, çalışma arzu ve isteğinde olduğu halde kendisine uygun bir iş bulamayan işsizlerin, sosyal hukuk yasalarından kaynaklanan haklarını talep etmesine, refah devleti olanaklarının devreye girmesine, ve işsizliği çözmeye yönelik çok sayıda programın hazırlanarak uygulamaya sokulmasına, dolayısıyla kamu sosyal harcamalarının artmasına yol açmaktadır. Devletler, bütçelerinden önemli bir miktarı işsizlere ve işsizlik programlarına transfer etmektedir.

Ne var ki, yeni dönemde bu sorunun çözümü için vergilerin ve katkıların artırılması mümkün olamamaktadır. Belirtildiğine göre, eğer devlet işsizlik sorununu, işgücü üzerine daha fazla vergi yükleyerek çözmeye çalışırsa, o takdirde artan işgücü maliyetleri istihdam olanaklarını daha da daraltacaktır. Artan işgücü maliyeti, genelde günümüz rekabet dünyasında fiyatlara yansıtılamayacağından, işverenlerin kârlarının düşmesine yol açacak, bu durum da yeni iş yaratma ve yeni istihdam sağlamanın önünü tıkayacaktır (Bilen, 2002: 245).

Yine ifade edildiğine göre, refah ülkelerinde işgücü maliyetinin yüksek olması, bu ülkelerin rekabetçi pozisyonlarını büyük ölçüde zayıflatan nedenlerin başında gelmektedir. Bu ülkelerde, işsizliğin en büyük nedenlerinden birisi olarak, işverenlerin ödemek zorunda olduğu sosyal katkılar gösterilmektedir. İşçilik maliyetlerine bakıldığında, birçok ülkede net ücret dışında kalan bu katkıların payının oldukça yüksek olduğu görülmektedir[29]. Bununla birlikte, bu ülkelerin çoğunda devletin, birçok maliyet doğurucu programa işçi ve işveren yanında üçüncü finansör olarak katıldığı ve işgücü maliyetlerinin daha fazla yükselmemesine önemli oranda katkıda bulunduğu da bilinmektedir. Örneğin, Danimarka, İrlanda gibi kimi ülkelerde devletin sosyal güvenliğe yaptığı katkı % 50’yi epeyce aşmaktadır (Esping–Andersen, 1996a: 22).

Sosyal koruma amaçlı katkı paylarının yüksek olması, iş çevrelerinin iddia ettiği gibi, gerçekten ulusal ekonomilerin rekabetgücünü kırmakta mıdır? Ekonomi uzmanlarının bu konuya daha ihtiyatlı yaklaştıkları, birçok ülkede yüksek vergi ve sosyal güvence katkı paylarının sözkonusu olduğu, ancak, nihai olarak maliyetleri yüklenenin işveren olduğu hususunda tereddütlerin olduğu belirtilmektedir. Bu maliyetin, uzun vadede düşük ücretler yoluyla işçi kesimi tarafından yüklenileceğine inanılmaktadır. Dolayısıyla, katkı payları uzun vadede işçilik masraflarını olumsuz etkilemeyecektir.

Aynı şekilde, vergiler ve sosyal güvenlik katkı paylarıyla işsizlik arasında olduğu ileri sürülen pozitif ilişkinin de beklenildiği kadar yüksek olmadığı araştırmalar ile ortaya konmuştur. Hiç gelir vergisi olmayan Danimarka’nın sahip olduğu Avrupa ortalamasına paralel işsizlik oranı, neredeyse bunu tek başına kanıtlamaktadır (Özkazanç, 2000: 127).

3.a.ii. Farklı Ülkelerin İşsizlik Sorununa Farklı Yaklaşımı

İşsizlik sorununa ülkelerin yaklaşımı farklı olmuştur. Burada temel olarak iki farklı yaklaşım ayırtedilebilir. Birinci yaklaşım, başını ABD’nin çektiği ve işgücü piyasalarının deregüle edilmesi ve ücretlerin düşürülmesini önplana çıkartan yaklaşımdır. 1980’li yıllarda, OECD ülkelerine dair işsizlik göstergelerine bakıldığında, liberal politikaları izleyen ve ücret esnekliğini benimseyen ülkelerde, istihdam olanaklarının diğer ülkelere göre 2–3 kat daha fazla artış gösterdiği gözlenmiştir. Ancak, yeni yaratılan işler, genelde düşük ücretli hizmet sektörlerinde ortaya çıkmış, özellikle kadınların, gençlerin ve göçmenlerin istihdamlarının artırılmasına yaramıştır. Bu ülkeler, erken emeklilik politikalarını da işsizliğe bir çözüm olarak görmüşlerdir.

İkinci yaklaşım ise, ücretlerin düşürülmesinden ziyade, işsizlerin mesleki eğitimden geçirilerek piyasaya uygun hale getirilmesini benimsemiştir. Bu yaklaşımı benimseyen Avrupa ülkelerinde, sendikaların güçlü olması nedeniyle ücretler daha rijittir ve işsizliğin çözümü, yeniden işe hazırlayıcı aktif işgücü piyasası politikalarında görülmektedir.

Ancak, bu yaklaşımların her ikisi de tam anlamıyla başarılı olamamıştır. ABD, düşük ücret politikası ile nispeten işsizlik düzeyini Avrupa’nın oldukça aşağısında tutabilmiştir[30]. Ne var ki, bu sefer de “yoksulluk tuzağı sorunu”nun (poverty–trap problem) başgösterdiği görülmüştür. Yani, toplumdaki bireyler giderek daha az gelir elde etmeye ve yoksulluk içine düşmeye başlamışlardır. Prodüktivitesi düşük hizmet sektörlerinde istihdam olanağı bulan bu kişiler, yıl boyunca tam gün esasına dayalı olarak çalışmakta, ancak yine de elde ettikleri gelir yoksulluk sınırının altında kalmaktadır. Bunun sonucunda da, ya devletin yoksulluğu azaltıcı sosyal yardım programlarından[31] yararlanmak zorunda kalmakta ya da düşük gelir kazandırıcı işlerde çalışma isteklerinin kırılması sonucu, yoksulluk tuzağına yakalanmaktadırlar (Bilen, 2002: 246, 251–252; Esping–Andersen, 1996a: 17).

Amerika’da Avrupa’dakinden daha yüksek istihdam artışı ve daha düşük işsizliğin gözlemlenmesi, kamu sosyal güvenlik programlarının, istihdam problemlerinin potansiyel bir nedeni olduğu hususunda geniş tartışmaları doğurmuştur. Amerikan ekonomisi uzun süredir sınırlı refah devleti programları ve görece düzensiz bir iş piyasası şeklinde karakterize edilmektedir. Batı Avrupa ülkeleri ise, aksine işçilere yönelik son derece kapsamlı sosyal koruma programlarına ve son derece düzenli bir iş piyasasına sahiptir[32]. Birçok analizci ve politikacı, bu gibi nedenlerle, Avrupa’nın iş piyasası düzenlemelerinin ve gelir destek programlarının iş artışına zarar verdiği noktasında görüşbirliğine varmıştır (Blank, 1994: 157–188).

Öte yandan, neo–liberal politikaların hakim olduğu yeni dönemde, işsizlik ile mücadelede bazı refah devleti hizmetlerinin içerik ve kurumsal olarak yeniden gözden geçirilmeye başlandığı da görülmektedir. Bu doğrultuda, Amerika, İngiltere ve Kanada gibi ülkelerde işsizlik sigortası çok sert bir şekilde kesintilere tabi tutulmuştur. Bu, iş piyasasının “esnekleştirilmesi” ideolojisinin bir parçası olarak yapılmıştır. Bu görüş, işsizlik sigortasını, “katılığın”, iş aramayı “itici” kılmanın ve ücretlerin aşağıya doğru gidişini önlemenin bir kaynağı olarak görmektedir. Yani kısaca, işsizlik tazminatı, işsizliğin sebebi olarak görülmektedir. Böylece, beden sağlığı yerinde olan işsizler için sunulan yararların azaltılması (eğer tamamen kesilmesi mümkün değilse), refah bağımlılığını azaltacaktır[33].

Liberal görüş sahipleri, “sosyal yardım” veya “refahı”, işsizlik ve benzeri sorunlara yol açan faktörler olarak nitelendirmektedir. Uzun süreli işsizliğin yükselişe geçmesiyle, sosyal yardıma tabi insanların sayıları da artmaktadır. Eğer, vücut sağlığı yerinde olanlar yardım programında yer alırsa (özellikle işsizler ve kamu yardımı alan anneler kastediliyor), yine benzer şekilde karşımıza “iticilik” problemi ve refah bağımlılığı çıkacaktır. Dolayısıyla, bir çözüm olarak, yararların düzeyinin azaltılması ve bunlardan sağlığı yerinde olanların belirlenmesinde daha katı koşulların getirilmesi talep edilmektedir (yani, sağlıklı olanların sosyal yardım alabilmelerinin şartı olarak, belirli çalışma biçimlerini kabul etmek veya eğitimden geçmek gerekebilecektir) (Mishra, 1999: 47).

3.b.  İşgücünün Niteliğinin ve İstihdam Türlerinin Değişmesi

Çok büyük işlevselliğe sahip gelişmiş refah devletleri, Sanayi Çağı’nın doğurduğu devlet anlayışının ulaştığı bir zirvedir. Ancak, çeyrek yüzyıl önce, yeni bir çağa girildiği (Bilgi Çağı), bu çağın beraberinde yeni bir devlet anlayışı getirdiği görülmektedir. Yeni Çağ, bilgi ve enformasyona, bilgiye dayalı teknolojik araştırma ve gelişmelere, yeni buluşlara önem vermekte, yeni buluşları üretim sürecine uygulamakta, bunun sonucunda, eskinin kitlevi seri üretiminin yerini alan, müşteri taleplerine uyumlu, çok çeşitli, esnek üretim metodları ortaya çıkmaktadır.

Üretim tarzının değişmesi, bu yeni yapı ile uyumlu bir şekilde üretimi ve çalışmayı esnekleştirmekte, buna paralel olarak çalışanların sanayi toplumunda olduğundan daha farklı vasıflara sahip olmasını ve daha farklı iş sözleşmeleriyle çalışmasını zorunlu kılmaktadır. Bu tür vasıflara sahip olmayanların ise, iş piyasalarında kendilerine yer bulamadığı görülmektedir.

Bunun nedeni, ileri toplumların post–endüstriyel yapısından kaynaklanan, düşük vasıflı veya vasıfsız sanayi işçilerine olan talebin azalmasıdır. İleri ekonomilerde, enerji–yoğun üretim sistemleri ve hizmetlerine dayanan Fordist “tekno–ekonomik paradigma”, bilgi–yoğun üretim sistemleri ve hizmetlerine dayanan yeni bir tekno–ekonomik paradigmaya kaymıştır. Bunun sonucu, belirli kategorilerdeki işçiler için işsizlik olmuştur, ancak diğer bazı işçiler için de yeni fırsatlar sunmuştur. Sonuç olarak, çok yönlü olmayan ve yetersiz eğitim alan işçilere olan talepte kayma yaşanmıştır[34] (Ferrera, Hemerijck, Rhodes, 2000: 430).

Bu dönemde, ortaya çıkan en büyük sorunların başında, yüksek vasıflı işçiler ile düşük vasıflılar arasında oluşan gelir uçurumu gelmektedir. Çalışma yaşamına yeni katılanlar, sendikasız işçiler ve de düşük vasıflılar, yüksek vasıflı işçilere nazaran oldukça düşük ücretler elde etmektedir. İşgücü piyasalarında yaşanan bu sorun, gelir dağılımı sorununa yol açmakta, dağılımı daha da bozmaktadır.

Aslında, küreselleşme ile birlikte genel olarak istihdamın olumlu etkilendiği, istihdam olanaklarının arttığı görülmektedir. Ancak, bu olanakların genelde vasıflı işgücü gerektiren sektörlerde ortaya çıktığı görülmektedir. Vasıfsız işgücü açısından bakıldığında, küreselleşmenin bu kişilerin refahlarını son derece olumsuz etkilediği görülmektedir[35]. Herşeyden önce, bunlar işlerini kaybetmekte ve kendilerine uygun iş bulmakta gitgide zorlanmakta, vasıflar arasındaki ücret farkları gittikçe genişlemekte ve iş piyasalarındaki istikrarsızlık ve güvensizlik de gittikçe artmaktadır (Aktan, Vural, 2002: 11).

Bu durum da, düşük vasıflıların yaşam standartlarının gittikçe kötüleşmesine, yoksulluk ve eşitsizliğin artışına yol açmaktadır. Küreselleşme, sonuç itibariyle bu olanaktan yararlanmasını bilen[36] birçok ülke için gelir ve refah artışına yol açmaktadır. Fakat, düşük vasıflılar ve yoksul kesimin, bu artıştan diğerleri kadar yararlanamadığı görülmektedir.

Özellikle, yaşanan küreselleşme sürecinin, hem sermaye ve hem de yüksek vasıflı işçiler için uluslararası dolaşım olanakları getirdiği, bu şekilde iş piyasasındaki diğer işçilere nazaran vasıf düzeyi yüksek olanlar lehine avantajlar sağladığı görülmektedir. Bunlar, gelirlerini ve refahlarını artırırken, uluslararası dolaşım olanağına sahip olmayan vasıfsız ve az vasıflı işçiler ile orta düzeyli yöneticilerin refahları ise azalmaktadır. Bunun nedeni, küreselleşen ekonomilerin bu tür vasıfsız işgücünü ulusal sınırlar ötesindeki insanlarla kolay bir şekilde ikame edebilmesidir (Aktan, Vural, 2002: 10–11). Yatırımlarını daha ucuz işgücünün bulunduğu bölgelere kaydıran sermaye grupları, az vasıflı ve vasıfsız işgücü gereksinimini bu şekilde karşılayabilmektedir[37].

3.c. “İçerdekiler” ve “Dışarıdakiler” Çelişkisi / Çatışması

Yeni dönemde dikkatleri çeken bir başka yön, “içeridekiler” (insiders) ve “dışarıdakiler” (outsiders) olarak tanımlanabilecek bir sorunun büyümesidir. İş piyasasında istihdam olanağı bulmuş kişiler, yani “içeridekiler”in amacı, ücretlerini daha da yükseltmek, daha fazla sosyal haklar elde etmek ve daha yüksek iş güvenliğine kavuşmak iken; işsizlerin, yani “dışarıdakiler”in amacı ise, kendilerine uygun bir iş bulabilmek ve devlet transferlerine bağımlılıktan kurtulabilmektir. Sendikaların da yardımıyla içeridekiler, kendi haklarını daha da sağlamlaştırmaya çalışmakta, bu durum da iş piyasasına yeni girecekleri engellemekte, erkeğin gelir getirdiği bağımlı aile yapılarını kuvvetlendirmekte ve refah devletinin yardımlarına olan bağımlılığı artırmaktadır (Esping–Andersen, 1996a: 17–19).

3.d.  Sendikal Örgütlenmenin Çıkmaza Girmesi

Refah devletinin gelişme döneminde, bu sürece paralel bir şekilde işçi sendikacılığının da kuvvetlendiği, güçlü sendikacılığın, işgücünün ücret ve sosyal haklarının artmasında önemli roller üstlendiği kabul edilmektedir. Ne var ki, 1980’lerden itibaren, sendikal hareketin heryerde darboğaza girdiği görülmektedir. Çalışanlar genelde sendikal örgütlenmeye pek sıcak bakmamaya ve sendikacılık cazibesini kaybetmeye başlamış, bireysel iş sözleşmeleri daha geçerli hale gelmiştir.

Sendikacılığın neden güç kaybettiğine ilişkin olarak yapılan çalışmalarda, genel olarak üzerinde durulan konular arasında, “istihdamın sektörel dağılımında ortaya çıkan değişim, istihdam biçimlerinde görülen değişim, kadın ve genç işçilerin işgücü içerisindeki yoğunluklarının artması ve işgücünün vasıf düzeyinin gelişmesi” gibi konular yer almaktadır.

Özellikle işgücü yapısında görülen değişim, üzerinde en fazla durulan konudur. Küreselleşmenin, işgücü yapısını değiştirdiği (işgücü içerisinde kadınların ve genç işçilerin oranının arttığı, işgücünün vasıf düzeylerinin geliştiği), 1980’lerden sonra yaşanan bu durumun da, işçi sendikalarının darboğaza girmesine neden olduğu kabul edilmektedir. Dolayısıyla, sendikalaşma düzeyleri düşük olan bu grupların, sendikalaşmaya sıcak bakmaları sağlanamadığı takdirde, sendikaların içine düştükleri darboğazdan çıkmaları pek mümkün olamayacaktır (Selamoğlu, 1995: 48).

Kadınların sendika üyeliğine bakışaçısının olumsuz oluşunun temel nedeni, onların işletme ile irtibatının zayıf oluşundan kaynaklanmaktadır. Yani, genel olarak hizmet sektöründe ve standart olmayan iş sözleşmeleri ile çalışan kadın işgücü, sendikacılığın temelinde yer alan birlikte hareket etme ve dayanışma anlayışından yoksundur.

Gençlerin de, kadınlarla benzer olan yukarıdaki nedenlere ilave olarak, sendikalar hakkında olumsuz düşünceye sahip olmaları, nispeten yüksek olan eğitim düzeyleri nedeniyle kariyerlerini bireysel olarak geliştirme beklentileri vb. nedenlerle sendikalardan uzak durdukları gözlenmektedir.

Yukarıda ayrı bir başlık altında incelenen işgücünün vasıf düzeyinin değişimi konusu da, sendikal gücün azalmasında önemli bir role sahip olmuştur. Çünkü, belirtildiği gibi, beyaz ve pembe yakalı olarak adlandırılan bu kişilerin sayısı, sendikalar için hayati öneme sahip olan mavi yakalı işgücüne kıyasla giderek artmış, bu nitelikteki çalışanlar genelde klasik işçi sendikacılığına hiç ilgi duymamıştır (Selamoğlu, 1995: 49–50, 52, 59).

Dolayısıyla, küreselleşme süreci ile birlikte gittikçe güçlenen sermaye karşısında, işgücü çok parçalanmış ve bölünmüş, toplumsal bir güç olarak zayıflamıştır. Bu da refah devletinin arkasındaki desteği yok etmektedir. Çünkü, daha önce de belirtildiği gibi, özellikle Avrupa ülkelerinde emeğin demokratik sistem aracılığıyla kurumsallaşma olanağı elde etmesi, toplumsal ve ekonomik güç dengesine yaptığı etki dolayısıyla, bu ülkelerde diğerlerine nazaran daha güçlü bir refah devleti yapısının oluşmasına yol açmıştır. Son yıllarda işgücünün yapısında meydana gelen çözülme, bu sınıfın daha az siyasallaşmasına ve daha az örgütlenmesine / dayanışmasına neden olmakta, dolayısıyla refah devletinin geleceği açısından bir tehdit oluşturmaktadır (Koray, 2003a: 78; Çetik, Akkaya, 1999: 35).

4. Farklı Refah Rejimleri Açısından İş Piyasaları

Son olarak, aşağıda, gelişmiş refah devletlerinin iş piyasalarında uzun bir zaman süreci içerisinde gözlenen gelişmeler, daha genel bir düzeyde, benzer refah devletlerinin sınıflandırıldığı refah rejimi türleri açısından ele alınmaktadır.

Refah devletlerini sınıflandırmaya yönelik çalışmalar uzun zamandır yapılagelmektedir. Araştırmacılar, ülkeleri değişik kıstaslara göre değişik modeller altında toplamaktadır. Her ne kadar kesin olmasa da, refah rejimlerini kategorize etmeye yönelik ilk çalışmanın Richard Titmuss (Titmuss, 1974) tarafından yapıldığı belirtilmektedir[38]. Titmuss, refah devletlerini farklı bir yaklaşımla üçe ayırmıştır. Bu ayrım, refah devletlerini “kalıntı refah modeli” (residual welfare model), “endüstriyel başarı–performans modeli” (industrial achievement–performance model), “kurumsal–yeniden bölüşümcü model” (institutional redistributive model) olarak ele almaktadır.

Ancak, literatürde en çok dikkate alınan sınıflandırma girişimi, 1990 yılında Gøsta Esping–Andersen tarafından yapılmıştır (Esping–Andersen, 1990)[39]. Esping–Andersen de, refah rejimi sınıflandırmasını, Titmuss’un önceki dönemlerde yaptığı bu üç farklı refah modeline dayandırmaktadır. Bunlar; “liberal refah rejimleri” (liberal welfare regimes), “muhafazakar refah rejimleri” (conservative welfare regimes) ve “sosyal demokrat refah rejimleri” (social democratic welfare regimes)’dir. Titmuss, bu farklı modellerin sadece kısa bir şablonunu çıkarmış, Esping–Andersen ise, üç modelini, ulusal refah rejimlerini ve uluslararası farklılıkları açıklamak üzere kullanmıştır[40].

Esping–Andersen, refah devletinin bir parçası olan iş piyasaları üzerinde de durmuştur. Refah devletleri istihdam rejimlerini etkilemektedir; istihdam oranları, cinsiyete göre işgücüne katılım oranları, ortalama işsizlik süresi, vasıflı çalışmanın vasıfsız çalışmaya oranı ve çalışmaya katılma ve ayrılmada olası yollar üzerinde refah devletleri bir etken olarak gözükmektedir (Ebbinghaus, Manow, 2001: 5–10).

Aşağıda, her üç refah rejimi türünün yalnızca iş piyasaları ile olan ilişkisine kısaca değinilecektir.

4.a. Liberal Refah Rejimleri

Liberal refah rejimi[41] kapsamındaki ülkelerde, sosyal demokrat refah rejimi ülkelerinin aksine, kamu sektörü istihdamının düşük, özel sektör istihdamının ise OECD ortalamasının üzerinde olduğu görülmektedir. Kadınların işgücüne katılım oranları muhafazakar refah rejimlerine göre daha yüksektir.

Sendikaların genel olarak güçsüz olduğu bu ülkelerde, ücretler arasında orta ya da yüksek düzeyde farklılıklar, gelir dağılımında da adaletsizlikler gözlenmektedir. Bu rejime dahil ülkelerin temel sorunları ise, artan sosyal eşitsizlik ve yoksulluktur.

Sınırlı ya da orta düzeyli sosyal refah harcamalarının sözkonusu olduğu liberal refah rejimlerinde, sosyal refah programlarının geliri telafi özelliği oldukça sınırlıdır, yalnızca minimum gelir garantisi sağlamaktadır. Sınırlı refah devleti olanakları dolayısıyla da herhangi bir finansman krizi ile karşılaşılmamaktadır. Bu modele zaman zaman “gece bekçisi devleti” denilmektedir; çünkü sadece çok sınırlı bir düzeyde müdahalede bulunmaktadır (Marangoz, 2001: 103–104).

Bu ülkelerde devlet, hemen aşağıda ifade edildiği üzere, ne sosyal demokratik ülkelerde olduğu gibi, tam istihdam amacına sahiptir; ne de muhafazakar ülkelerde olduğu gibi, sosyal sorunlarla karşılaşıldığında tazmin etme/gidermeyi öngörmektedir. Devlet, her yol tüketildikten sonra hâlâ sosyal sorunu gideremeyenlerin başvuracağı bir son çare, bir telafi merciidir. Bu modelde, vatandaşlar, kendi refahlarını piyasada aramaları için teşvik edilmektedir. Devlet, yalnızca muhtaç durumdakileri seçerek[42] onlara yardım etmektedir ve sosyal refah yardımları son derece minimum düzeylerde bulunmaktadır (Bilen, 2002: 125; Esping–Andersen, 2002: 15).

4.b. Muhafazakar Refah Rejimleri

Muhafazakar refah rejiminin[43] herkesçe bilinen özelliği, refah sorumluluğunda geleneksel aileye ve Kilise’ye verdiği önemdir. Aile, muhafazakarlar için toplumsal yaşamdaki en önemli ve en temel kurumdur. Bu husus, en güçlü olarak Güney Avrupa ülkelerinde, en zayıf olarak da Belçika ve Fransa’da gözlenebilir. Bundan dolayı, ekmeği kazanan erkek çok büyük değer yüklenmektedir. Bu rejim altında yer alan ülkelerin Kilise ile yakınlığı, onların aileye ve cinsiyete karşı muhafazakar tutumlarını belirleme yanında, sosyal politikaya olan bakışaçılarında da belirleyici olmaktadır. Katolik partiler, bu ülkelerde tarihsel olarak çok güçlüdür (Taylor–Gooby, 2003: 2; Pringle,
1998: 9).

Bu ülkelerde, evli kadınların iş piyasasına katılımı teşvik görmemektedir. Kadının istihdamını (çocuklarına kreş hizmetleri sunarak) ve kadınlara iş sağlamayı kolaylaştıran sosyal hizmetler oldukça mütevazidir. Hem toplam istihdam düzeyi, hem de kadınların işgücüne katılım oranları düşüktür. Bu ülkelerdeki sosyal sigorta sistemleri, kadınlara ve düzensiz iş kariyeri olan işçilere yetersiz güvenlik sağladığı için eleştirilmektedir (Myles, Quadagno, 2002: 40).

Aile yanında, istihdamla bağlantılı sosyal sigorta da, insanları korumada önem verilen bir diğer kurumdur. Bu modelde, sosyal devletin sunduğu yararlar, istihdama ve sigorta kurumlarına aidat ödemeye / katkıda bulunmaya bağlı kılınmaktadır (sigorta bazlı geliri telafi edici sistem). Bireyler, sosyal refah hizmetlerinden yararlanabilmek için ekonomik olarak aktif çalışıyor olmalıdır (Powell, Barrientos, 2002: 3).

Bu ülkelerde, sosyal sigortaların varlığı nedeniyle güçlü bir istihdam garantisi sözkonusudur. Ancak, bu modeli benimseyen ülkeler, esas itibariyle istihdamı yüksek tutma hedefi yerine (çalışma hakkı), sosyal güvenlik hakkını, yani sosyal sorunları sosyal güvenlik yoluyla giderme yöntemini daha çok önemsemiştir. Bu yöntem, sonuç itibariyle, bireyleri iş piyasasına giriş ve orada kalmaya teşvik edecekken, iş piyasasından çıkışa ve hatta piyasaya girmemeye teşvik etmektedir. Ayrıca, bu kurumların iş piyasası ile irtibatı daha zayıftır (Arın, 1996: 63–64).

Diğer yandan, cömert sigorta hakları (emeklilik sistemleri), standart işçi ücretlerinden yüksek katkı paylarının kesilmesini gerektirmektedir. Yüksek katkı payları, işletmeleri istihdam yaratmaktan alıkoymakta, işçilerin erken emekliliği için baskılar oluşturmakta ve yeni istihdam olanaklarının ortaya çıkmasını engellemektedir. Mali yük oluşturması nedeniyle hem kamu sektöründe, hem de yüksek ücret yapıları nedeniyle özel sektörde artırılamayan istihdam olanakları, ücret maliyetlerini daha da yükselten pasif gelir koruma planları (işsizlik, hastalık, sakatlık ve erken emeklilik planları) dolayısıyla daha da düşmüştür (Ferrera, Hemerijck, Rhodes, 2000: 432).

4.c. Sosyal Demokratik Refah Rejimleri

Sosyal demokratik refah rejimi ülkelerinde[44] toplam istihdam düzeyi yüksektir. Devletin öncelikli sosyal politikalarının başında tam istihdam politikaları gelmektedir. Bu modelde, refah devleti uygulamalarının odağı iş piyasalarıdır. İstihdam içinde kamu istihdamı, OECD ülkeleri ortalamasının iki katıdır (ancak, özel sektör istihdamı ise ortalamanın biraz altındadır). Kadınların işgücüne katılım oranları yüksektir. Bu nedenlerden ötürü, “istihdam genişletici refah devleti modeli” ya da “tam istihdam sağlayıcı refah devleti modeli” olarak da adlandırılmaktadır (Stephens, 1996: 34).

Güçlü sendikalar, düşük vasıflı işçilerin dahi görece yüksek ücretler almalarına, dolayısıyla gelir dağılımının daha adil bir şekilde gerçekleşmesine katkıda bulunmaktadır. İşsizlik, yaşlılık ve refah önlemleri gerektiren diğer durumlarda cömert bir sosyal refah devleti anlayışı ile hareket edilmektedir (Marangoz, 2001: 101–102).

İskandinav refah modeli, devlete verdiği önem ile uluslararası alanda eşsizdir. Ailelerin güçlendirilmesini ve bireylerin daha fazla bağımsız olmalarını amaçlamaktadır. Aynı zamanda, vatandaşların refah gereksinimlerini, mümkün olduğunca piyasadan bağımsız kılmaya (dekomüdife etmeye[45]) çalışmaktadır. Bu modelin üç karakteristiği vardır: Evrensel gelir garantisi, sosyal risklerle savaş ve son derece gelişmiş hizmetler (çocuk, özürlü ve yaşlılara yönelik) (Esping–Andersen, 2002: 34).

Sosyal demokratik ülkeler, 1990’lı yıllardan beri, yüksek ve artan maliyetli cömert programları ve iş piyasalarının yeniden yapılandırılmasını (özel istihdam için daha fazla talep yaratılmasına yardımcı olunmasını) isteyen baskılarla boğuşmaktadır. Halkın, refah devletine verdiği yüksek seviyede destek dolayısıyla, reform gündemi, pragmatik, problem çözücü yaklaşım tarafından biçimlendirilmiştir. Bu yaklaşım temel olarak, maliyetlerin düşürülmesi konusu üzerinde durmuştur. Bu açıdan bakıldığında evrensel sosyal yararların önemli derecede sorgulanmadığı, ancak, emeklilik maaşları noktasında Bismarkyen geleneğe doğru önemli adımlar atıldığı görülmüştür. Primler ve ivazlar arasındaki ilişki hem İsveç’te hem de Finlandiya’da kuvvetlendirilmiştir (Ferrera, Hemerijck, Rhodes, 2000: 431).

SONUÇ

Görüleceği üzere, yukarıdaki sayfalarda “Soğuk Savaş” yıllarına ve kapitalist sistemin “Altın Çağı”na özgü bir modern devlet biçimi olan refah devletinin gelişme ve bunalım dönemlerinde iş piyasalarındaki durum incelenmeye çalışılmıştır.

Bunalımın başlamasından günümüze kadar olan dönemde iş piyasasının genel görünümünü üç refah rejimi bağlamında şu cümlelerle kısaca özetlemek mümkündür: Evrensel refah devleti anlayışına ve gelişmiş sosyal refah kurumlarına dayalı sosyal demokratik refah devletleri, aşırı cömert sosyal harcamalarını küreselleşme sonrasında da büyük ölçüde sürdürdüğünden, gelirleri giderlerini karşılayamamış, bu nedenle finansal aşırılıklarla boğuşma durumunda kalmıştır.

Muhafazakar refah devletlerinin en büyük sorunu ise, işsizliktir. Bu ülkelerde var olan gelişmiş sosyal sigorta sistemleri, çalışma yerine işsizliğin tercih edilmesine yol açmakta, bu şekilde çalışma arzu ve gücünde olduğu halde, binlerce insanın çalışmaktan kaçınmasına ve işsizler ordusuna katılmasına yol açmaktadır.

Liberal refah devletlerinin sorununa gelince, bu ülkelerin karşılaştığı en temel sorun, bozulan ücret eşitsizliği ve artan yoksulluk oranlarıdır. Bu sorunların kökeninde de, bu ülkede tercih edilen sosyo–ekonomik politikalar yatmaktadır. Bir yandan yeni işlerde çalışan nitelikli işgücü ile nitelik düzeyi düşük olan işgücü arasındaki ücret farkı giderek açılırken, ekonominin geneline hakim olan düşük ücret politikaları da yoksulluk tuzağına yol açmakta, yoksulların sayısını artırmaktadır. Yani, belki herkese düşük ücretten bir iş sağlanmaktadır, fakat yeterli gelir sağlanamamaktadır.

KAYNAKLAR

Aktan, Coşkun Can ve İsmail Yaşar Vural, “Gelir Dağılımında Adalet(siz)lik ve Gelir Eşit(siz)liği: Terminoloji, Temel Kavramlar ve Ölçüm Yöntemleri”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, (Haz.: Coşkun Can Aktan), (Ankara: Hak–İş Konfederasyonu Yay., 2002), (Çevrimiçi): http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci–bol/aktan–vural–gelir–dagilimi.pdf, 16.08.2003, ss. 1–21.

Aktan, Coşkun Can, “Bir Piyasa Başarısızlığı Nedeni Olarak Gelir Dağılımında Adaletsizlik ve Yoksulluk Sorunu: Kamu Ekonomisinin Rolü ve Kamu Politikası Araçları”, Yoksullukla Mücadele Stratejileri, (Haz.: Coşkun Can Aktan), (Ankara: Hak–İş Konfederasyonu Yay., 2002), (Çevrimiçi): http://www.canaktan.org/ekonomi/yoksulluk/birinci–bol/aktan–piyasa–basarisiz.pdf, 16.08.2003, ss. 1–22.

Andersson, Ake E. ve Björn Harsman, “Notes on the Historical Background of European Government”, Government for the Future, (Eds.: Ake E. Endersson, Björn Harsman, John M. Quigley), (Amsterdam: Elsevier Publ., 1997), pp. 25–52.

Arın, Tülay, “Refah Devleti: Bir Analiz Çerçevesi”, Türkiye’de Bütçe Harcamaları, IX. Türkiye Maliye Sempozyumu, (İstanbul: İÜ İktisat Fakültesi Yay., 1996), ss. 55–74.

Bilen, Mahmut, Piyasa Ekonomisinde Devletin Değişen Rolü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), (İstanbul: İÜ SBE, 2002).

Blank, Rebecca, “Does A Larger Social Safety Net Mean Less Economic Flexibility?”, Working Under Different Rules, (Ed.: Richard B. Freeman), (New York: Russell Sage Foundation Publ., 1994), pp. 157–188.

Briggs, Asa, “The Welfare State at Historical Perspective”, Archives Europeennes de Sociologie, Vol.: 2, Issue: 2, 1999, pp. 221–259.

Burden, Tom, Social Policy and Welfare: A Clear Guide, (London: Pluto Press, 1998).

Çalışkan, Abdülkerim, Sosyal Refahın Sağlanmasında Devletin Etkinliği ve Türkiye Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi SBE, 2001).

Çelik, Abdülhalim, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü ve Türkiye, (Ankara: Kamu–İş Yay., 2002).

Çetik, Mete ve Yüksel Akkaya, 1990’lı Yıllarda Türkiye’de Endüstri İlişkileri Araştırma Raporu, (İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yay., 1999).

Ebbinghaus, Bernhard ve Philip Manow, “Introduction: Studying Varieties of Welfare Capitalism”, Comparing Welfare Capitalism: Social Policy and Political Economy in Europe, Japan and the USA, (London: Routledge, 2001), pp. 1–22.

Ekin, Nusret ve Yusuf Alper ve Tekin Akgeyik, Türk Sosyal Güvenlik Sistemi’nde Arayışlar: Özelleştirme ve Yeniden Yapılanma, (İstanbul: İTO Yay., 1999).

Esping–Andersen, Gøsta, “After the Golden Age? Welfare State Dilemmas in a Global Economy”, Welfare States in Transition: National Adaptations in Global Economies, (Ed.: Gøsta Esping–Andersen), (London: Sage Publs., 1996a), pp. 1–31.

Esping–Andersen, Gøsta, “Welfare State without Work: The Impasses of Labour Shedding and Familialism in Continental European Social Policy”, Welfare States in Transition: National Adaptations in Global Economies, (Ed.: Gøsta Esping–Andersen), (London: Sage Publ, 1996b), pp. 66–87.

Esping–Andersen, Gøsta, “Towards the Good Society, Once Again?”, Why We Need a New Welfare State?, (Ed.: Gøsta Esping–Andersen), (New York: Oxford University Press, 2002), pp. 1–25.

Esping–Andersen, Gøsta, Social Foundations of Postindustrial Economies, (New York: Oxford University Press, 1999).

Esping–Andersen, Gøsta, The Three Worlds of Welfare Capitalism, (Oxford: Politiy Press, 1990).

Eurostat, The Social Situation of the European Union 2001, (Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2001).

Ferrera, Maurizio ve Anton Hemerijck ve Martin Rhodes, “Recasting European Welfare States for the 21st Century”, European Review, (Special Issue on “The Future of the Welfare State”), (Ed. Stephan Leibfried), 2000, pp. 427–446.

Fouarge, Didier, “Costs of Non–Social Policy: Towards an Economic Framework of Quality Social Policies–and the Costs of Not Having Them”, Report for the Employment and Social Affairs DG, January 2003, pp. 1–49.

Glyn, Andrew, “Aspirations, Constraints, and Outcomes”, Social Democracy in Neo–Liberal Times: The Left and Economic Policy Since 1980, (Ed.: Andrew Glyn), (New York: Oxford University Press, 2001), pp. 1–20.

Gough, Ian, “Refah Devleti”, (Çev.: Kamil Güngör), New Palgrave Dictionary of Economics, Vol.: 4, (Çevrimiçi): http://www.canaktan.org/politika/anti_leviathan/ diger–yazilar/ gungor–refah–devleti.pdf, 29.03.2003, s. 895–897.

Greve, Bent, Historical Dictionary of the Welfare State, (London: The Scarecrow Press, 1998).

Güneri Akalın, Türkiye’de Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve Ekonomik Kriz, (Ankara: TİSK Yay., 2002).

Güneş, Hurşit, “Sosyal Devlet Ekonomiye Ayak Bağı Değil”, Milliyet, (Çevrimiçi): http://www.milliyet.com.tr/2003/12/11/yazar/gunes.html.

ILO, Global Employment Trend, January 2004.

İşveren Dergisi, “Brüksel’den Haberler”, Cilt: 41, Sayı: 10, Temmuz 2003, s. 32.

Koçdemir,  Kadir,  “Küreselleşme  ve  Türkiye”,  Türk  İdare Dergisi,  Sayı:  418,  Mart  1998,  ss. 57–81.

Koray, Meryem, “Küreselleşmeye Eleştirel Bir Bakış ve Yeni bir Küresel Anlayışın ve Örgütlenmenin Kaçınılmazlığı”, 2000–2003 Petrol–İş Yıllığı, (İstanbul: Petrol–İş Yay., 2003a), ss. 47–89.

Koray, Meryem, “Sosyal Refah Devleti: Kimi İçin Umut, Kimi İçin Kaygı Kaynağı”, Sosyal Demokrat Yaklaşımlar, (İstanbul: SODEV–TÜSES Yay., 2003b), ss. 93–113.

Kuhnle, Stein ve Matti Alestalo, “Growth, Adjustments and Survival of European Welfare States”, Survival of the European Welfare State, (Routledge Publ., 2000), pp. 3–18.

Kutal, Gülten, “Çokuluslu Şirketlerin Ulusal Devletler ve Uluslararası Kuruluşlar Tarafından Sosyal Politika Alanında Denetimi Sorunu”, Prof. Dr. Nusret Ekin’e Armağan, (Ankara: TÜHİS Yay., 2000), ss. 71–90.

Kutal, Gülten, “Türkiye’de İstihdam Politikaları, Esneklik ve Yeni İstihdam Türleri”, AB–Türkiye & Endüstri İlişkileri, (Editör: Alpay Hekimler), (İstanbul: Beta Yay., 2004), ss. 121–136.

Lahelma, Eero ve Katarina Kivela ve Eva Roos vd., “Analysing Changes of Health Inequalities in the Nordic Welfare States”, Social Science & Medicine, Issue: 55, 2002, pp. 609–625.

Lazar, Harvey ve Peter Stoyko, “The Future of the Welfare State”, International Social Security Review, Vol.: 51, March 1998, pp. 3–36.

Leibfried, Stephan, “National Welfare States, European Integration and Globalization: A Perspective for the Next Century”, Social Policy & Administration, Vol.: 34, No. 1, March 2000, pp. 44–63.

Marangoz, Şermin, Refah Devleti: Gelişimi, Oluşumu, Modelleri ve Güncel Değişimler, (Yayınlanmamış Yük. Lis. Tezi), (İstanbul: İÜ SBE, 2001).

Merkel, Wolfgang, “Social Justice and the Three Worlds of Welfare Capitalism”, DFG Forschungsprojekt, (Çevrimiçi): http://www.dritte–wege.uni–hd.de/texte/
SocialJustice.pdf, 20.06.2003, pp. 1–24.

Milanovic, Branko, “Can We Discern the Effect of Globalization on Income Distribution?”, The World Bank Development Research Group, August 2002, PRW Paper No: 2876.

Mishra, Ramesh, Globalization and the Welfare State, (Massachusetts: Edward Elgar Publ. Lmt., 1999).

Myles, John ve Jill Quadagno, “Political Theories of the Welfare State”, Social Service Review, March 2002.

Nunes, Sofe Ferraz, “The Limits of the Welfare State”, International Advance in Economic Research, Vol.: 2, Issue: 4, November 1996, pp. 434–444.

OECD, Economic Outlook 2002, Vol.: 2, Paris, 2002, p. 72.

Özbek, Nadir, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”, Toplum ve Bilim, Sayı: 92, Bahar 2002, ss. 7–33.

Özdemir, Süleyman, Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti, (İstanbul: İTO Yay., 2004a).

Özdemir, Süleyman, “Sosyal Refah’ın Sağlanmasında Yeni Bir Anlayış: Refah Karması ve Refah Sağlayıcı Kurumlar”, Sosyal Siyaset Konferansları, Sayı: 48, (İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yay., 2004b).

Özdemir, Süleyman, “Refah Devleti ve Üstlendiği Temel Görevler Üzerine Bir İnceleme”, AB–Türkiye & Endüstri İlişkileri, (Editör: Alpay Hekimler), (İstanbul: Beta Yay., 2004c),
ss. 589–630.

Özkazanç, Alev, “Dünyada Sosyal Güvenlik Harcamaları ve Ekonomi”, (ILO, Dünya Çalışma Raporu–2000’den çeviri), Sendikal Notlar, Sayı: 6, 2000, ss. 110–132.

Özşuca, Şerife Türcan, “Yapısal Uyum, Küresel Bütünleşme ve Refah Devleti”, İş Hukuku ve İktisat Dergisi, (Prof. Dr. Kamil Turan’a Armağan), Cilt: 7, Sayı: 2, (Ankara: Kamu–İş Yay., 2003), ss. 227–237.

Pfeffermann, Guy, “Küreselleşmenin Mağlupları ve Galipleri”, Kontent Dergisi, Sayı: 7, Mayıs–Haziran 2002, ss. 22–25.

Pierson, Christopher, Modern Devlet, (Çev.: Dilek Hattatoğlu), (İstanbul: Çiviyazıları, 2001).

Pierson, Paul, “Three Worlds of Welfare Research”, Comparative Political Studies, Vol.: 33, Issue: 6–7, Aug/Sept. 2000, pp. 791–822.

Popple, Philip R. ve Leslie Leighninger, The Policy–Based Profession: An Introduction to Social Welfare Policy for Social Workers, (Boston: Allyn and Bacon Publ., 1998).

Powell, Martin ve Armando Barrientos, “Theory and Method in the Welfare Modelling Business”, Paper presented at the 2nd COST 15 Conference on Welfare Reforms for the 21st Century, Oslo, 5–6 April 2002, pp. 1–18.

Pringle, Keith, “Europe and Social Welfare”, Chapter 1 in Children and Social Welfare in Europe, (Buckingham: Open University Press, 1998), pp. 1–19.

Prodi, Romano, “A New Economy and a New Policy: The Role of the European Union”, Conference on Progressive Governance in the 21st Century, Florence, 20 November 1999, pp. 1–13.

Scharpf, Fritz W., “The Viability of Advanced Welfare States in the International Economy: Vulnerabilities and Options”, Max–Planck–Institute for the Studies of Societies (MPIfG) Working Paper No: 99/9, pp. 1–39.

Selamoğlu, Ahmet, İşçi Sendikacılığının Gücündeki Değişim (Gelişmeler–Nedenler–Eğilimler), (Ankara: Kamu–İş Yay., 1995).

Serter, Nur, Devlet Görevlerindeki Gelişmelerin Sonucu Olarak Sosyal Devlet, (İstanbul: İÜ İktisat Fakültesi Yay., 1994).

Seyyar, Ali, Sosyal Siyaset Açısından Kadın ve Aile Politikaları, (İstanbul: Birey Yay., 1999).

Spicker, Paul, “Welfare and Society”, An Introduction to Social Policy, (Çevrimiçi): http://www2.rgu.ac.uk/publicpolicy/introduction/welfsocf.htm, 13.03.2003, pp. 1–8.

Stephens, John D., “The Scandinavian Welfare States: Achivements, Crisis, and Prospects”, Welfare State in Transition: National Adaptations in Global Economies, (Ed.: Gøsta Esping–Andersen), (London: Sage Publ., 1996), pp. 32–65.

Taylor–Gooby, Peter, “The Silver Age of the Welfare State: Perspectives on Resilience”, COST A 15 Second Conference On Welfare Reforms For The 21st Century, (Çevrimiçi): http://www.isaf.no/nova/nyheter/kalender/COSTa15/Papers/Taylor–Gooby.pdf, 6 April 2002, pp. 1–27.

Taylor–Gooby, Peter, “Zor Zamanlarda Sosyal Devleti Desteklemek: Hesabı Kim Ödeyecek?”, (Çev.: Şenay Gökbayrak), Journal of European Social Policy, Vol.: 11, No: 2, May 2001, (Çevrimiçi): http://www.fisek.org/birliktelikler–yerelstk–gorusler–gokbayrak2.php, 29.03.2003, ss. 1–3.

Titmuss, Richard, Essays on the Welfare State, (London: Allen and Unwin Publ, 1958).

Titmuss, Richard, Social Policy, (London: Allen and Unwin Publ., 1974).

Townsend, Peter, “The Restoration of ‘Universalism’: The Rise and Fall of Keynesian Influence on Social Development Policies”, (in the UNRISD Programme on Social Policy and Development), (Geneva: UNRISD Publ., November 2002), pp. 1–29.

Yayla, Atilla ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Türkiye’de Liberalizm”, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı: 10–11, 1999.