Sosyal Siyaset Kürsüsü

Özürlüler Çalışma Atölyesi (ÖÇA-Werkstatt für Behinderte),özürlülerin hem mesleki rehabilitasyonu, hem mesleki eğitimi,hem de normal emek piyasası dışında özürlülerin istihdamını sağlayan korumalı bir işyeridir.ÖÇA, sakatlıklarının ağırlığı ve(ya) karmaşıklığı sebebiyle normal emek piyasasında iş bulmakta güçlük çeken veya iş bulması hemen hemen hiç mümkün olmayan özürlülere, bir çalışma imkanı sağlamakta ve(ya) münasip bir iş yapabilmeleri için kendilerine uygun bir çalışma ortamı hazırlamaktadır.

Almanya’da emek piyasası şartlarına göre istihdam edilemeyen çalışabilir durumda olan özürlülerin de üretken olabilmeleri ve ekonomiye katkıda bulunabilmeleri için kırsal bölgelere varıncaya kadar tesis edilen bu atölyeler, özürlülerin istihdamı ve gelir elde edebilmeleri yönünde önemli bir sosyo-ekonomik fonksiyona sahiptir.

Bundan dolayıdır ki makalemizde, Almanya’da yıllardan beri faaliyet gösteren ÖÇA’ları mercek altına alacağız ve özürlü iş gücü istihdamındaki rolünü gün ışığına çıkaracağız.

1. Tarihi Süreç İçerisinde Özürlüler Çalışma Atölyesi

Özürlü gençlerin mesleki eğitimini ve istihdamını sağlamak amacıyla Almanya’da kurulan ilk çalışma atölyeleri, sivil örgütlerin eserleridir. Özürlü bir çocuğa sahip olan ebeveynler, bir araya gelerek oluşturdukları dernekler vasıtasıyla, amatörce bile olsa mesleki alanda çocuklarının geleceklerine yönelik yatırım yapma ihtiyacı duymuşlardır. Çalışma atölyeleri, dernek üyelerinin ve gönüllü kişilerin maddi ve manevi desteği ile ayakta kalabilmiştir. Buralarda gönüllü olarak görev alan personel, özürlü gençlerin hem grup yöneticisi idi, hem sosyal uzmanı, hem şoförü, hem spor ve egzersiz öğretmeni, hem de meslek danışmanı ve öğretmeni idi.

Federal Sosyal Yardım Kanunu kapsamında Almanya devleti ilk kez 1961 yılında, çoğu kez sivil örgütler tarafından kurulan ÖÇA’lara maddi destek sağlamıştır. Federal Meclis1974 yılında ÖÇA’ların kuruluşunu, işleyişini, yönetimini ve finansmanını belirleyen bir kanun çıkarmıştır. Bundan sonra ÖÇA’ların sayısı hızla artmış ve özürlü gençlerin istihdamına yönelik ciddi adımlar atılabilmiştir. ÖÇA’lar bugün profesyonel ve çok yönlü olarak ÖÇA Yönetmeliği’nde (Werkstaettenverordnung) belirlenmiştir.

Buna göre,ÖÇA’nın asıl görevi, özürlü insanları çalışma hayatına kazandırabilmek ve entegre edebilmek için, gerekli olan her türlü mesleki ve fiziki çalışma ortamını hazırlamaktır. Bu sebepten dolayı ÖÇA’ya alınan özürlülerin çalışma kapasitelerini arttırabilmeleri, geliştirebilmeleri ve(ya) yeniden kazanabilmeleri için, kendilerine hem uygun bir çalışma ortamı sunulmakta, hem de ücret verilmektedir.

ÖÇA,mümkün mertebe özürlülerin ikamet ettikleri evlerine yakın bir yerde faaliyetini sürdürmektedir.Böylece, mesleki rehabilitasyon, özürlünün ulaşabileceği bir yerde gerçekleştirilmek istenmektedir.

ÖÇA’daki özürlü istihdamı, hem sayı, hem de meslek türü açısından da belirlenmiştir. Buna göre, her bir ÖÇA’da en az 120 özürlü, değişik meslek alanlarında ve işlerde istihdam edilmelidir.

ÖÇA ile normal emek piyasasında faaliyet gösteren özel şirketlerin özellikleri, Tablo 1’de mukayeseli bir biçimde ayrıntılı olarak verilmiştir.

Tablo 1: Mukayeseli Olarak Özürlüler Çalışma Atölyeleri ile Özel İşletmelerin Özellikleri

	Özürlüler Çalışma Atölyeleri	Özel İşletmeler ve Firmalar
Hedef	Özürlülerin çalışma ve toplum hayatına kazandırılmasına yardımcı olmak.	Mümkün olduğunca yüksek kar elde etmek
Yararlananlar	Emek piyasasına giremeyen veya henüz girme niteliği taşımayan özürlüler	Başta işveren, yani işletme sahibi, ortaklar, hissedarlar ve çalışanlar.
Asıl Görevleri	Özürlülerin çalışma kabiliyetini geliştirmek; ancak çalışma performansının, ekonomik yönden değerlendirilebilir seviyede olması gerekmektedir.	Piyasa şartlarına ve taleplerine uygun üretim ve hizmette bulunmak.
Bulunduğu Yer	Meskenlere ve şehir merkezlerine yakın	Ucuz işgücünün ve(ya) hammaddenin bulunduğu yerler. Gerektiğinde yurtdışında.
Büyüklüğü	Kanunun öngördüğü biçimde, yani en az 120 özürlünün çalışacağı büyüklükte	Ekonomik kriterlere göre
İşletme Biçimi	Özürlülük türleri ve derecelerine göre,özürlülerin, üretken hale gelebilmelerinde bireysel ilişkiler çerçevesinde destekçi olmak	Kar getirecek şartlara uygun bir biçimde üretim ve hizmetin geliştirilmesi yönünde çalışmak
Uzman Kadro	Çalışma kabiliyetini geliştirme ve meslek edindirme yönünden özel pedagojik eğitim almış kadro. Bu kadronun içinde psiko-sosyal, tıbbi ve bakım hizmetleri verebilecek nitelikte personel de bulunmalıdır.	Verimli üretim ve pazarlama tekniklerine vakıf ve kendi mesleklerinde kalifiye olan uzman bir kadro bulundurmaktadır.
Mesleki Tekamül	Kanuni yükümlülüğün bir gereği olarak.	Verimlilik ve lüzumluluk kriterlerinin bir gereği olarak
İşe Alınma Şartları	Özürlülük sebebine, türüne ve çalışma performansına bakılmaksızın ağır derecede özürlü olan bütün insanlar.	Emek piyasasının şartlarına ve işletme hedeflerine uygun olarak tercihli istihdam.
İşten Çıkarma	Özürlülerin işten atılması mümkün değildir.ÖÇA’ya alınma şartlarına haiz oldukları sürece istihdamları devam eder.	İş akitlerinin feshi, iş hukuku ve toplu iş sözleşmelerine göre tanzim edilmiştir. Bunun yanında, genel ekonomik gidişat, işyerinin iflası veya yer değiştirmesi işten çıkarmaları gündeme getirmektedir.
Üretim	Rehabilitasyon için bir araçtır. İşe alıştırma ve değişik alanlara yönelik üretim imkanları geniş çapta sunulmaktadır.	Kar elde edebilmek için bir araçtır. Verimli ve kar getirici bir kaynaktır.
Ücret sistemi	Giderlerin belirli kısmı kamusal yardımla kapatılmaktadır. Diğer giderler, ÖÇA’nın ekonomik faaliyetleri çerçevesinde kapatılmaktadır. Diğer giderler ÖÇA’nın e3konomik faaliyetleri çerçevesinde kapatılmaktadır. Arta kalan paraların %70’i çalışan özürlülere ödenmektedir. Özürlülerin aylık ortalama net geliri 240 DM’dir.	Ücretler üretimin bir gideridir. Fiyatlara dahil edilmektedir. Ücretler, birçok sektörde toplu iş sözleşmeleri çerçevesinde belirlenmiştir. Aylık brüt ücret 1996 yılı için 4.095 DM’dir. Mesleki eğitim görenlerin ortalama aylık net gelirleri 1.000 DM civarındadır.

2. ÖÇA’ya Kabul Şartları

Bir özürlünün ÖÇA’da çalıştırılması kendi isteğinin bir sonucu olarak gerçekleşmektedir. Hiçbir özürlü,bu tesislerde çalıştırılmaya mecbur edilemez. Temel (mesleki) eğitimini tamamlamış genç bir özürlü, İş ve İşçi Bulma Kurumu’nun Özürlüler Mesleki Danışma birimlerinden, ÖÇA’da çalışmanın kendisine uygun olup olmadığını öğrenebilmektedir. Genelde özürlünün sakatlıklarına bir zarar verecek durumda uzak olmalıdır.

Ayrıca, özürlünün, asgari düzeyde bile olsa bir çalışma performansı ve kabiliyeti gösterebilmesi şartı da aranmaktadır. Bu arada, çalışma performansının ekonomik yönden değerlendirilmesinin mümkün olup olmayacağı ikinci derecede önem arz etmektedir.

İş ve İşçi Bulma Kurumu ve Sosyal Daire’nin elemanlarından müteşekkil bir jüri heyeti, müracaatta buluna bir özürlünün ÖÇA’ya alınmasını uygun görmemesi halinde, kendisine bu yönde başka alternatifler de sunmaktadır.

Örneğin, ÖÇA bünyesinde ağır derecede özürlü ve birden fazla özrü olanlar için tesis edilen “Gündüz Teşvik Birimleri” (Tagesförderstaetten), bazı özürlüler için uygun olabilmektedir.

2.1. ÖÇA’ya Kabul Edilen Özürlülerin Profili

ÖÇA’ya alınan özürlülerin içinde en büyük özürlü grubunu ortalama olarak %80 ile zihinsel özürlüler teşkil etmektedir. Son yıllarda, birden fazla özrü olanlarla ruhsal özürlüler (psikozlar,nevrozlar) de ÖÇA’da istihdam edilmektedir.(Tablo 2)

Tablo 2: ÖÇA’da Çalışan Özürlülerin, Cinsiyetlerine ve Özürlülük Türlerine Göre Sayısal ve Oransal Dağılımı (31.12.1996)

Bir kısım ÖÇA’da görme özürlüler için de çalışma bölümleri mevcuttur. Zihinsel özürlülerle sakatların (bedensel özürlülerin) aynı ortamda çalışmaları, sakatların mesleki rehabilitasyonunun verimliliğini olumsuz yönde etkilediğinden, son yıllarda zihinsel özürlüler için ÖÇA’ya bağlı ve/fakat müstakil olarak faaliyet gösteren şubeler açılmaktadır.

ÖÇA’larda çalışanların takriben %80’i zihinsel özürlü, %12’si ruhsal özürlü , %6’sı bedensel özürlü (sakat), %2’si görme veya işitme özürlüsüdür.[1] Çalışan özürlülerin içinde ağır derecede özürlü ve(ya) birden fazla özürlü olanların oranı ise 1996yılı itibariyle%8.4’dür. (Tablo 2).

1998 yılının istatistikî verilerine göre, Almanya’da faaliyetine izin verilen toplam 635 ÖÇA bulunmaktadır. Bu atölyelerde çalışan özürlülerin sayısı 150.000’den (yıl:1996) takriben 160.000’yükselmiştir. (yıl: 1998)[2] 1999 yılında 646’ya çıkan ÖÇA’larda yaklaşık olarak 175.000 kişi çalışmaktadır.

ÖÇA’larda 1996 yılında çalışan özürlülerin içinde 21-40 yaş grubu, ortalama %35 ile en büyük grubu oluşturmaktadır.(mukayese için bkz. Tablo 3)

Tablo 3: ÖÇA’da Çalışan Özürlülerin Cinsiyetlerine ve Yaş Düzeylerine Göre Sayısal ve Oransal Dağılımı (31.12.1996)

2.2. ÖÇA’nın Yapısal Çevresi ve Bölümleri

ÖÇA’lar, yeterlilik, işe alıştırma ve çalışma bölümü biçiminde üç aşamalı olarak örgütlenmişlerdir. Her bir bölümün başında, özel pedagojik formasyona sahip uzman elemanlar mevcuttur.atölyelerin her bir bölümünde özürlülerin mesleki rehabilitasyonu, pedagojik, sosyal, psikolojik, tıbbi, terapoytik ve bakım hizmetlerinin ilave katkılarıyla sürekli olarak desteklenmektedir. Sosyal çalışmacılar ÖÇA’da çalışan özürlülere dostane bir biçimde sosyal danışmanlık hizmetlerinde bulunmakta, aile fertlerini bilgilendirmekte resmi makamlarda doğabilecek problemlere yardımcı olmakta ve çalışma süresince haftada ortalama olarak 2-3 saat sportif ve psiko-sosyal etkinlikler (jimnastik, yüzme, boyama, el sanatları vs.) tertiplemektedirler.

ÖÇA’da istihdam edilen özürlülerin büyük bir kısmı ebeveyinlerinde veya akrabalarında kaldıkları için beraberce yaşadıkları ve kendileri ile ilgilenen kişilerle yakın işbirliğine gidilebilmektedir. Mesela, ÖÇA’da, gerek çalışan özürlüler, gerekse ebeveynleri endüstriyel demokrasi ilkelerine uygun olarak üretim safhasına ve buradan da emek piyasasına geçiş yapıp yapamayacağı tespit edilmektedir. Bu sebepten ötürü,yeterlilik safhasında özürlü, bireysel bazda esnek bir şekilde bazı testlere tabi tutulmaktadır.

Yeterlilik ile ilgili olarak yapılacak denemeler ve araştırmalar genelde 4. hafta sürmektedir. Ancak, özel hallerde bu süre 3 aya kadar uzatılabilmektedir. ÖÇA’da çalışabilir durumu kesin olan özürlülerin, yeterlilik bölümüne alınmasına gerek kalmadan, direkt olarak işe alıştırma ve(ya) çalıştırma bölümlerine alınmaktadır.

Bu bölümde, özürlünün ferdi inkişafı, mesleki performansı ve çalışma verimliliğinin geliştirilmesine yönelik, planlı ve düzenli olarak mesleki eğitim sunulmaktadır. Mesleki eğitimin sonucunda özürlü, ÖÇA’nın çalışma bölümünde veya emek piyasasında çalışabilir hale getirilmektedir.

İşe alıştırma bölümünde, özürlüklere genelde iki aşamalı kurs programları kapsamında (temel ve tekamül programları) tedrici olarak kolaydan zora seyreden bir çizgide pratik el becerileri öğretilmektedir. Pratik becerilerin yanında özürlülere, özgüven duygularını geliştirebilmelerini sağlamak amacı ile, çalışma ve sosyal psikoloji alanında da yardımcı olunmaktadır. Mesela, hayatın idâmesi için zaruri olan pratik becerilerin öğretilmesi (beden temizliği, giyim, yemek-içmek, trafik, para idaresi dersleri) de her iki programa dahil edilmektedir. İşe alıştırma safhasında tertiplenen pratik kurs programlarının azami eğitim süresi iki yıldır.

Bu süre zarfında özürlüler insiyatif sahibi olabilmekte, toplumsal hayata yönelik sosyal davranış biçimleri geliştirmekte ve iş hayatında da grup çalışma yöntemlerine bağlı olarak dayanışma içinde çalışabilecek hâle getirilmektedirler. 1999 yılı itibariyle, ÖÇA’ların işe alıştırma bölümünde yaklaşık olarak 20 bin özürlü mesleki eğitim görmektedir (Tablo 4)

Tablo 4: ÖÇA’ların Değişik Bölümlerine Alınan Özürlülerin Sayısı ve Bölümlerin Doluluk Oranı (Kasım 1999)

İşe alıştırma bölümündeki mesleki eğitim kurslarını tamamlayan özürlü iş gücü, emek piyasasında kendisine uygun bir iş bulamaması halinde, ÖÇA’nın belki de en önemli kısmı olan çalışma bölümüne geçiş yapmaktadır. Burada, özürlülere farklı dallarda değişik iş imkanları sunulmaktadır. Çalışma bölümündeki çalışma şartları, emek piyasasındakine benzer bir biçimdedir.

ÖÇA’da gerçekçi bir çalışma ortamının oluşturulmasıyla, özürlü işgücünün emek piyasasına geçişi daha da kolaylaşmaktadır. Çalışma ve üretim bölümünde istihdam edilen özürlülerin sayısı 1999 yılı itibariyle ortalama olarak 158 bindir. Bu bölümün doluluk oranı ise %87 civarındadır (Tablo 4).

Özürlüleri çalışma hayatına kazandırabilmek bakımından ÖÇA, önemli bir istihdam kurumudur. Buralarda yetişen özürlü işgücünün % 1’i kamu ve özel sektörlere ait işletmelerde de istihdam edilebilmektedir. Çalışma bölümünde yapılan işler, hem üretim hem de hizmet sektörüne yönelik olduğu için, özürlüler özel emek piyasasında hemen hemen her alanda çalışabilmektedirler. ÖÇA’nın dışında da özürlü istihdam oranının arttırılması maksadıyla özürlüler, bazen deneme mahiyetinde, bazen de geçici bir süre için özel sektörlerde de istihdam edilmektedir.

Emek piyasasında istihdamı mümkün olan özürlülere, mesleki hayatlarında başarılı olabilmeleri için, refakatçi psiko-sosyal ve mesleki danışmanlık hizmetleri sunulmaktadır (işyerine intibakın sağlanmasında özürlüye yardımcı olmak, işverenin ve çalışanların özürlü istihdamı konusunda bilgilendirmeleri, işverene özürlünün istihdamını ve çalışma şartlarını kolaylaştırıcı maddi desteklerde bulunmak).

ÖÇA’ya bir özürlünün kabulünde ve işe alıştırmada meydana gelen masraflar İş ve İşçi Bulma Kurumu tarafından karşılanırken,çalışma bölümünde ortaya çıkan giderlerin büyük bir bölümü Sosyal Daire tarafından ödenmektedir. Almanya’da ÖÇA’da istihdam istihdam edilen özürlülerin ortalama aylık ücretleri 240-250 DM civarındadır. 100 DM’den az alanların oranı %10.2 iken, 700 DM’den fazla alanların oranı sadece %1.8’dir (tablo 5).

Tablo 5: ÖÇA’larda Çalışan Özürlülerin Aylık Ücretlerinin Dağılımı (31.05.1996)

Aylık ücret (DM)

Azami 100

101-200

201-300

301-400

401-500

501-600

601-700

700’den Fazla

Özürlülerin Oranı

%10.2

%41.0

%24.3

%12.2

%6.0

%3.0

%1.5

%1.8

Bunun yanında, ÖÇA’da çalışan özürlü işçilere yılda bir kez izin ücreti ve noel parası verilmektedir. Noel parasının miktarı ortalama olarak 215 DM iken, yıllık izin ücretinin miktarı yaklaşık olarak 175 DM’dir. Özürlülerin her biri, çalıştıkları süre boyunca işsizlik hariç, kaza, hastalık, bakım ve yaşlılıkriskine karşı sigortalıdırlar.

Ağır derecede sakat olanların yanında ruhsal-zihinsel özürlülere istihdam imkanı sağlama konusunda dünyada en çok kabul edilen ve sayıları gittikte artan korunalı işyerleri, henüz arzu edilen boyutta gelişmemiştir. Halbuki, ÖÇA’ların ülkemizde de yaygınlaştırılması halinde, kota uygulamalarına rağmen normal emek piyasasında istihdam edilemeyen özürlülerin çalışma atölyelerinde kendi şartlarına uygun olarak istihdam edilmeleri mümkün olacaktır.

Korumalı işyerleri olarak bildiğimiz çalışma atölyeleri, özel bütçe veya katma bütçeden yardım alarak devlet tarafından kurulacağı gibi, devlet ile sivil toplum örgütlerinin veya sosyal duyarlı işverenlerin müşterek katkılarıyla da kurulabilir. Çalışma atölyeleri, serbest piyasa ekonomisi şartlarına ve pazarda rekabet koşullarına ayak uydurabilecek tarzda yeterince maddi, örgütsel ve teknolojik yönden destek görmeleri halinde, belirli bir süreçten sonra, kendi kendilerini idame ettirecek bir noktaya da gelebilirler. İyi bir organizasyon ile yürütülen çalışma atölyeleri, devlete ilave bir yük getirmeksizin özürlülerin sürekli olarak çalışabilecekleri istihdam kurumu olabilir.

[1] ÖÇA’da çalışmayanağır derecede ve(ya) birden fazla özürlü olanların özel eğitim alarak mesleki beceri kazanma yönünden teşvik edildikleri bölüm.

[2] ÖÇA’nın yapısından farklı bir biçimde örgütlenmiş diğer korumalı iş yerleri. Kaynak :http//www.bagwfb.de/mitgl.htm.

Ali Seyyar’ın Makaleleri

ALMANYA’DA MESLEKİ EĞİTİM VE İSTİHDAM KURUMU OLARAK ÖZÜRLÜLER ÇALIŞMA ATÖLYESİ

1. Tarihi Süreç İçerisinde Özürlüler Çalışma Atölyesi

Özürlüler Çalışma Atölyeleri

Özel İşletmeler ve Firmalar

2. ÖÇA’ya Kabul Şartları

2.1. ÖÇA’ya Kabul Edilen Özürlülerin Profili

Yaş

2.2. ÖÇA’nın Yapısal Çevresi ve Bölümleri